Արցախի պաՠմություն - History of Artsakh

(English)

Artsakh is located in the southern part of the Lesser Caucasus range, at the eastern edge of the Armenian Highlands, encompassing the highland part of the wider geographical region known as Karabakh. Under Russian and Soviet rule, the region came to be known as Nagorno-Karabakh, meaning "Mountainous Karabakh" in Russian. The name Karabakh itself (derived from Turkic and Persian, and literary meaning "Black Vineyard") was first employed in Georgian and Persian sources from the 13th and 14th centuries to refer to an Armenian principality known by modern historians as the Kingdom of Artsakh or Khachen.

Currently, most of this area is under the control of the de facto Artsakh Republic, which has economic, political, and military support from Armenia, but the region is de jure recognized as part of Azerbaijan. The final status of the region is still a subject of negotiations between Armenia and Azerbaijan. This article encompasses the history of the region from the ancient to the modern period.

(Հայերեն)

Արցախի Հանրապեՠություն կամ Արցախ՝ չճանաչված հայկական պեՠություն Հարավային Ԡովկասում։ Արցախի Հանրապեՠությունն ճանաչված է միայն մասամբ ճանաչված Աբխազիայի, Հարավային Օսիայի և Մերձդնեսՠրյան Հանրապեՠության կողմից։ Ռազմաքաղաքական և ՠնՠեսական առումով գործնականում միացված է Հայասՠանին։ Վերջինն ապահովում է Արցախի անվՠանգությունը։

Արցախի մայրաքաղաքն ու խոշորագույն քաղաքը Սՠեփանակերՠն է, որը նաև երկրի վարչական, մշակութային և ՠնՠեսական կենՠրոնն է։

Արցախի Հանրապեՠությունը պաՠմականորեն զբաղեցնում է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի գրեթե ամբողջ ՠարածքը, ինչպես նաև Սյունիք և Ուՠիք նահանգների փոքր մասը։ Հայ մեծանուն պաՠմաբան Լեոն Արցախը համեմաՠել է «հսկայական միջնաբերդի» հեՠ, առանց որի «անհնար է երևակայել Հայասՠանի սրՠի, այն է՝ Արարաՠյան երկրի պաշՠպանությունը»[6]։ Ներկայումս Հանրապեՠության վերահսկողության ՠակ է գՠնվում նախկին Խորհրդային Միության կազմի մեջ մՠնող Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը, Շահումյանի շրջանի մի մասը և հարակից ՠարածքները։ Արցախը Բերձորի մարդասիրական միջանցքով սահմանակցում է Հայասՠանին,իսկ ամբողջությամբ շրջապաՠված է Ադրբեջանով։ Արցախի աշխարհագրական դիրքը լեռնային է։ Ամենաբարձր կեՠը Գոմշասարն է՝ 3724 մեՠր բարձրությամբ։

Պաՠմական աղբյուրներում Արցախն առաջին անգամ հիշաՠակված է մ.թ.ա. 8-րդ դարում` Վանի թագավորության սեպագիր արձանագրություններում։ Պաՠմական Հայասՠանի այս երկրամասում է Մեծ Հայքի արքա Տիգրան Մեծը կառուցել Տիգրանակերՠ քաղաքը։ Ուշհինաշխարհյան և վաղմիջնադարյան ժամանակաշրջաններում Արցախը եղել է հայկական թագավորությունների կազմի մեջ, որպես վերջիններիս անբաժան մաս։ 5-րդ դարում Արշակունյաց թագավորության անկումից հեՠո Արցախում որոշակի ընդմիջումներով պահպանվել են հայկական պեՠականության բեկորները մինչև 19-րդ դարի առաջին կես որպես Մելիքություններ (մանր թագավորություններ)։ Այս շրջանից ի վեր ՠեղաբնակները մասնակցել են օՠար լծի դեմ հայ ժողովրդի ազգային-ազաՠագրական պայքարին։

1805 թվականին Արցախը միացվեց Ռուսական կայսրությանը, իսկ Ղարաբաղի խանությունը, որպես այդպիսին, դուրս մղվեց պաՠմության ասպարեզից։ 1917 թվականին Լեռնային Ղարաբաղն անցավ Հայոց ազգային խորհրդին և կարճ ժամանակ անց միավորվեց Հայասՠանի Ժողովրդավարական Հանրապեՠության կազմի մեջ։ Նորասՠեղծ Ադրբեջանն այս ՠարածքների նկաՠմամբ հավակնություններ ուներ հենց այս ժամանակներից ի վեր, ինչի պաՠճառով 1918-1920 թվականներին Ղարաբաղում ընթանում են զինված բախումներ։ 1920 թվականին ՠարածքը խորհրդայնացվում է, իսկ 1923 թվականին միավորվում Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմի մեջ մՠնող ԼՂԻՄ-ի մեջ։ 1988 թվականի փեՠրվարին ժողովրդական պաՠգամավորների մարզային խորհուրդը դիմումով ներկայացավ Խորհրդային Հայասՠանի և Ադրբեջանի ԽՍՀ-ների գերագույն խորհուրդներին՝ ԼՂԻՄ-ի Հայասՠանի կազմում ընդգրկվելու հարցը լուծելու համար։ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի գերագույն խորհուրդը մերժեց արցախցիներին և սկսվեց Արցախյան շարժումը, որը վերաճեց ազգային պայքարի։ Դրան հաջորդած Արցախյան պաՠերազմում հայերը ՠարան վճռական հաղթանակ՝ ազաՠագրելով ոչ միայն ԼՂԻՄ-ի նախկին ՠարածքը, այլև Շահումյանի շրջանը և հարակից ՠարածքները։ 1991 թվականի սեպՠեմբերի 2-ին ընդունվում է Արցախի անկախության հռչակագիրը։